Historia parafii
Historia parafii w Kleszczowie wiąże się nieodłącznie z historią nieistniejącej już wsi Kuców (Kuczew, Kuczów). Reformowana parafia w Kleszczowie powstała w 1990 roku po wyburzeniu miejscowości Kuców, na terenie której utworzono kopalnię odkrywkową węgla brunatnego. W dniu 30 czerwca 1991 roku odbyło się uroczyste nabożeństwo połączone z zamknięciem starego kościoła w Kucowie i otwarciem nowego w Kleszczowie. Jednak historia ewangelików na terenie Kleszczowa i jego okolic sięga pierwszej połowy XIX wieku.
Początki ewangelików w Kucowie i Kleszczowie
Choć pierwsza wzmianka o Kucowie (Kuczewie) pochodzi z XV wieku, to początków braci czeskich w tej miejscowości należy szukać w roku 1818, kiedy to dokonano kupna gruntu. To właśnie w tym roku bracia czescy zamieszkujący dotychczas Czermin i Tabor Wielki (Księstwo Poznańskie i Śląsk Pruski) zakupili ziemię Kuców (Kuczew) w powiecie piotrkowskim. Zachęcili ich do tego współwyznawcy z oddalonego o ok. 35 km Zelowa w powiecie łaskim. Impulsem dla migracji czeskiej była trudna sytuacja rolników na ziemiach pruskich, przyrost naturalny oraz otwarta polityka władz zaboru rosyjskiego, które wspierały rolników i rzemieślników osiedlających się na tych terenach.
Część migrujących rodzin osiedliło się również w pobliskich miejscowościach (Aleksandrów, Folwark, Nowe Talary, Karolewo, Bogumiłów, Kleszczów). Z powodu odległości nowi mieszkańcy nie mogli uczestniczyć w życiu reformowanego zboru w Zelowie, dlatego też przyłączyli się do najbliższej parafii ewangelicko-augsburskiej (luterańskiej) w Kleszczowie.
Zaangażowani w życie kościelne ewangelicy wspólnie w 1843 roku wybudowali (nieistniejący już) kościół ewangelicko-augsburski w Kleszczowie, z którego razem korzystali. Współdzieli również z luteranami cmentarze w Kucowie i Trząsie. Warto zauważyć, że parafia w Kleszczowie nie posiadała swojego proboszcza, a stałą opiekę duszpasterską sprawował miejscowy kantor (nauczyciel) oraz doraźnie duchowny z Piotrkowa. Ewangelicy pochodzenia czeskiego gromadzili się często na nabożeństwach domowych w swoich mieszkaniach.
Parafia reformowana w Kucowie
Osadnicy czescy byli częścią luterańskiej parafii w Kleszczowie aż do 1852 roku, kiedy to jednogłośnie wyrazili chęć utworzenia własnej parafii. W dniu 29 lipca 1852 roku do Kucowa przybył po raz pierwszy ks. Aleksander Cerawski z Warszawy. W protokole ze spotkania z braćmi czeskimi z Kucowa i Folwarku zawarto dotychczasowe problemy i oczekiwania. Z kolei 7 listopada 1852 roku ks. Cerawski powtórnie przyjechał do Kucowa i wierni oficjalnie wyrazili chęć odłączenia się od parafii luterańskiej i założenia parafii filialnej Kościoła Ewangelicko-Reformowanego.
„Działo się w osadzie Kuców, parafii Kleszczowskiej, powiatu Piotrkowskiego, gubernii Warszawskiej, dnia 6 Listopada roku tysiąc ośmset pięćdziesiątego drugiego. Niżej podpisany ks. Aleksander Cerawski, Członek Duchowny Konsystorza Ewangelicko-Reformowanego i Adjunkt kościoła Warszawskiego Ewangelicko-Reformowanego, delegowany przez Konsystorz, zebranym wyznawcom Ewangelicko-Reformowanym w parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Kleszczewie zapisanym, przedłożył następne zapytania:
Protokół z dnia 6 listopada 1852 r.
1) Czy życzą sobie być odłączonymi od parafii Ewangelicko-Augsburskiej?
2) Czy życzą sobie stanowić oddzielne Stowarzyszenie Ewangelicko-Reformowane?
Na te zapytania wszyscy jednozgodnie objawili, iż pragną być odłączonymi od parafji Ewangelicko-Augsburskiej i pragną stanowić oddzielne stowarzyszenie Ewangelicko-Reformowane, — co też własnoręcznemi podpisami stwierdzili.
(Podpisali:) ks. Aleksander Cerawski członek Konsystorza, Tomasz Semeradt, Karol Mundził, Piotr Kumpolt, Karol Niewieczerzał, Karol Niewieczerzał, Fryderyk Niemieczek, Paweł Semeradt, Ludwik Semeradt, Paweł Kowalski, Jan Pośpiech, Karol Niemieczek, Karol Matys, Józef Matys, Jan Niewieczerzał. Jan Niewieczerzał, Karol Niewieczerzał, Jan Matys, Paweł Niemieczek, Józef Swoboda, Karol Buresz, Józef Niemieczek, wdowa Samuela Buresza. Paweł Niemieczek, Paweł Buresz, Tomasz Pośpiech.”
Duchownym delegowanym przez władze Kościoła Ewangelicko-Reformowanego do zorganizowania parafii filialnej był ks. Cerawski, który został jednocześnie pierwszym administratorem kucowskiego zboru. Miejscowym kantorem został natomiast Karol Kulhawy, dotychczasowy kantor w niedalekiej miejscowości Faustynów, która została założona w 1842 roku. W 1852 roku nowo zorganizowana parafia liczyła 131 osób.
W 1854 roku postanowiono zbudować dom modlitwy, który służyłby jednocześnie jako szkoła oraz miejsce na nabożeństwa. Z powodu braku wystarczających funduszy na samodzielne wybudowanie nowego budynku, Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Reformowanego zorganizował specjalną zbiórkę. Dzięki pomocy parafii warszawskiej, zelowskiej, sieleckiej i żychlińskiej oraz składanych ofiar parafian kucowskich udało się zbudować dom modlitwy i zabudowania gospodarskie. Dodatkowo, aby zapewnić utrzymanie kantora Karola Kulhawy, w 1855 roku zakupiono grunt rolny na jego użytek.
Do obowiązków księdza należało przyjeżdżanie cztery razy w roku do Kucowa i odprawianie wtedy nabożeństw z kazaniami i Wieczerzą Pańską, udzielanie chrztów oraz konfirmowanie młodzieży. W pozostałe niedziele nabożeństwa prowadził kantor Karol Kulhawy. Dzięki ciągłej jeszcze imigracji ze Śląska liczba parafian Kucowa w 1858 roku wynosiła już 234 osoby.
K. Bem, Słownik biograficzny duchownych ewangelicko-reformowanych. Pastorzy i diakonisy Jednoty Warszawskiej 1815-1939, Warszawa 2015.
Od 1856 roku w domu parafialnym funkcjonowała szkoła, do której uczęszczały wszystkie dzieci zborowników. W szkole przerabiano program wszystkich wówczas przedmiotów w zakresie czterech klas szkoły powszechnej. Do czasów wybudowania kościoła pomieszczenie służyło zarówno prowadzeniu nabożeństw, jak i organizowania lekcji szkolnych. W szkole uczono również języka czeskiego. W miarę wolnych miejsc do szkoły należeli również mieszkający blisko katolicy. Z kolei ewangelicy augsburscy posiadali własną szkołę, do której uczęszczali. Szkoła przy parafii reformowanej funkcjonowała prawdopodobnie do 1922 roku.
W 1856 roku ks. Aleksander Cerawski został proboszczem parafii w Sielcu koło Staszowa, a administratorem filialnej parafii w Kucowie został proboszcz zelowski ks. Jan Mozes. Po śmierci ks. Mozesa w 1871 roku administratorem Kucowa został zelowski proboszcz ks. Hugo Sikora, a następnie w 1891 roku opiekę duszpasterską przejął ks. Adolf Szefer, ówczesny proboszcz parafii w Sielcu.
Budowa kościoła w Kucowie
Z powodu stale rosnącej liczby wyznawców parafii reformowanej dom modlitewny okazał się z czasem niewystarczający. Już w 1858 roku pojawiła się potrzeba wybudowania kościoła lub większego domu modlitewnego. W 1871 roku zakupiono ziemię pod budowę, jednak ówczesne władze carskie nie pozwalały na wybudowanie kościoła. Temat nowego budynku powrócił, choć nieskutecznie, w 1888 roku. W 1891 roku nowym administratorem parafii kucowskiej został ks. Fryderyk Jelen. Następnie dopiero w 1892 roku zatwierdzono plan budowy nowego budynku kościelnego i rozpoczęto zbiórkę pieniędzy. W międzyczasie kantorem Kucowa został Jan Niewieczerzał. Budowa kościoła trwała w latach 1893-1895. W dniu 17 czerwca 1896 roku odbyło się uroczyste poświęcenie nowego kościoła w Kucowie.
Nowy kościół, chociaż nie wielkich rozmiarów, wybudowany w stylu gotycko-nadwiślańskim, bez otynkowania murów na zewnątrz, przedstawia się wspaniale. Z lewej strony znajduje się wieża, z prawej zaś fasada z bocznym wejściem. Po nad głównym wejściem wmurowaną została tablica marmurowa z napisem w języku rosyjskim i polskim, opiewającym, iż kościół ten zbudowany został na pamiątkę cudownego ocalenia w dniu 17 (29) października 1888 roku Drogocennego życia Jego Cesarskiej Mości Najjaśniejszego Aleksandra III wraz z Cesarską Rodziną.
F. Jelen, Opis historyczny zboru filjalnego ewangelicko-reformowanego w Kucowie, Warszawa 1899.
W 1901 roku administratorem zboru został Stefan Skierski, będąc jednocześnie proboszczem parafii zelowskiej. Natomiast w 1905 roku dotychczasowy kantor Jan Niewieczerzał wyprowadził się z Kucowa i zamieszkał w Łodzi, gdzie od kilku lat funkcjonowała parafia reformowana. Objął tam obowiązki kantora.
I wojna światowa
W czasie I wojny światowej Kuców znalazł pomiędzy dwoma pozycjami wojsk (rosyjskich i austriackich). Wieża kościelna stała się punktem obserwacyjnym dla Rosjan. W wyniku działań wojennych w grudniu 1914 roku zniszczono kościół w Kucowie. Uszkodzono w ten sposób ściany, ambonę i organy. Nabożeństwa zostały przeniesione do pobliskiej sali zborowej. Dopiero w 1919 roku dokonano poświęcenia nowo odbudowanego kościoła.
Już pod koniec wojny Austriacy chcieli zdjąć z wieży i zabrać na cele wojenne dzwony. Obroniły je dzielne niewiasty, które tak długo i natrętnie prosiły żołnierzy, aż ci pozostawili dzwony w spokoju. Historia dzwonów i niewiast jest przekazywana z pokolenia na pokolenie jako dowód, że często kobiety są bardziej odważne i nieustępliwe niż mężczyźni, w sprawach zaś wiary – gorliwsze.
B. Niewieczerzał, Dzieje zboru ewangelicko-reformowanego w Kucowie, „Jednota”, 1972, nr 4.
Dwudziestolecie międzywojenne
W 1921 roku miał miejsce pierwszy powszechny spis ludności w odrodzonym państwie polskim. Dzięki niemu można poznać statystykę dotyczącą deklarowanego wyznania na terenie gminy Kleszczów i okolic. W ówczesnej gminie Kleszczów wyznanie ewangelickie (luterańskie i reformowane) deklarowało 1376 osób.
W 1928 roku parafia reformowana w Kucowie liczyła 518 osób. W latach 1919-1939 w parafii spisano 303 akty urodzenia, udzielono 100 ślubów oraz konfirmowano 254 dzieci. Oprócz organizowania kultu parafia zaspokajała również inne potrzeby mieszkańców. W domu zborowym odbywały się spotkania młodzieży, lekcje chóru, dyskusje na rozmaite tematy (nie tylko religijne). Wspólnie organizowano spotkania dla czytelników wokół wybranych książek religijnych czy świeckich. W parafii udzielano porad prawnych, pomagano w sprawach życia codziennego. Sporządzano różne pisma prawnicze. Kantor, który mieszkał w domu parafialnym, zapewniał mieszkańcom szeroką pomoc.
Kantor kucowski należał do Gminnego Komitetu Obchodów Narodowych, a chór parafialny występował na uroczystościach państwowych. Tym sposobem parafia uczestniczyła czynnie w życiu lokalnej społeczności. Jednocześnie ewangelicy reformowani kładli duży nacisk na kształcenie dzieci, które w przyszłości często zostawały nauczycielami.
W latach 1936-1937 wybudowano i poświęcono nowy dom zborowy, który posiadał dość duża salę, kancelarię i mieszkanie dla kantora. Jednak parafianie kucowscy krótko cieszyli się nowym budynkiem.
II wojna światowa
W czasie II wojny światowej i okupacji ponownie uszkodzono kościół w Kucowie. Usunięto również kantora Karola Horaka, a nowy dom parafialny, w którym mieszkał, stał się mieszkaniem dla komisarza niemieckiego. Był to wtedy najlepszy budynek mieszkalny w okolicy. Nabożeństwa prowadzone przez ówczesnego administratora zboru ks. Jarosława Niewieczerzała, który dojeżdżał z Zelowa, odbywały się jedynie za specjalnym pozwoleniem władzy niemieckiej. W czasie okupacji wielu ewangelików wywieziono na przymusowe roboty do Niemiec, zwłaszcza do zakładów zbrojeniowych. Część ich nigdy nie już nie wróciła, inna część powróciła schorowana.
Po zakończeniu wojny wielu ewangelików reformowanych wyemigrowało do Czechosłowacji. Podaje się, że parafia liczącą w 1945 roku ok. 600 osób w wyniku tych migracji zmniejszyła się o 2/3 zborowników.
Polska ludowa
W 1947 roku zwrócono się do byłego kantora Jana Niewieczerzała, aby powrócił do Kucowa. Wytrawny kantor kucowski, zwany również Starym Kantorem, miał wówczas 79 lat. Po powrocie w rodzinne strony Niewieczerzał przepracował w parafii jeszcze kilka lat. Jego charyzma i autorytet w Kucowie miały zatrzymać liczne migracje ewangelików do Czechosłowacji. Również dzięki jego zapiskom i notatkom możliwe jest odtworzenie historii ewangelików w Kucowie.
Wielkim wydarzeniem w życiu parafii kucowskiej była ordynacja wspomnianego kantora na księdza diakona Kościoła Ewangelicko-Reformowanego. Dotychczasowy kantor w uznaniu jego długoletniej rzetelnej i ofiarnej pracy został ordynowanym duchownym w czasie specjalnej uroczystości w dniu 6 czerwca 1949 roku. Niestety podeszły wiek nie pozwolił duchownemu dłużej pracować i tego samego roku ks. diakon Jan Niewieczerzał przeprowadził się do Pabianic, gdzie mieszkała jego rodzina.
W latach 1950-1957 kantorem zboru kucowskiego został Bogusław Hart z Zelowa. W dniu 22 czerwca 1952 roku parafia świętowała 100-lecie swojego samodzielnego istnienia. Z tej okazji ukończono reperację organów i odprawiono uroczyste nabożeństwo.
W 1958 roku administratorem parafii został ks. Zdzisław Tranda z Zelowa. Z kolei w następnym roku administratorem został ks. Jarosław Niewieczerzał z Łodzi. Kantorem zboru kucowskiego został wówczas inż. Bogusław Niewieczerzał, który w 1971 roku został ordynowany na księdza diakona i pełnił funkcję administratora parafii w Kucowie. Od tej pory parafia miała zapewnioną na miejscu stałą opiekę duszpasterską duchownego.
Reformowana parafia w Kleszczowie
W latach 60. przy okazji wierceń poszukiwawczych ropy i gazu odkryto, że w rejonie Bełchatowa znajdują się ogromne złoża węgla brunatnego. Od tego momentu rozpoczęła się historia bełchatowskiego zagłębia. W latach 70. wybudowano elektrownię węglową. Była to rewolucja dla tego regionu.
Okoliczne wsie, także te, w których mieszkali ewangelicy, ulegały stopniowej likwidacji. Zamieszkali w nich rolnicy mogli teraz znaleźć pracę w przemyśle. Mieli ją przede wszystkim ci, którzy wcześniej czy później musieliby opuścić przejmowane przez kopalnię tereny. W 1983 roku w Bełchatowie powstała parafia reformowana. W związku z migracją ludności liczba bełchatowskich parafian zwiększała się z roku na rok. W Bełchatowie osiedlali się ewangelicy z parafii Kuców oraz młodzi mieszkańcy Zelowa.
W roku 1987 w Kucowie odbył się Synod Kościoła Ewangelicko-Reformowanego. Było to pierwsze i jedyne najwyższe zgromadzenie Kościoła w historii miejscowości.
W dniu 30 czerwca 1991 roku nastąpiło uroczyste zamknięcie kościoła w Kucowie i otwarcie nowej parafii w Kleszczowie. Cała wieś Kuców znajdowała się na złożach węgla brunatnego i dlatego musiała ulec likwidacji. W wyniku tych wydarzeń wierni parafii w Kucowie stali się częścią parafii w Kucowie lub w Bełchatowie. W dniu 15 sierpnia 1990 roku rozpoczęto budowę kościoła w Kleszczowie.
W nowej parafii w Kleszczowie w 1991 roku miała miejsce ordynacja ks. Lecha Trandy. W 1993 roku oddano do użytku dom parafialny wraz z mieszkaniem dla duchownego. Latem, tego samego roku, stanęła dzwonnica, w której zawisł dzwon z kościoła kucowskiego. Ks. Lech Tranda pozostał duszpasterzem parafii w Kleszczowie do 1998 roku. W dniu 14 czerwca 1998 roku w kościele odbyła się ordynacja ks. Krzysztofa Górala.
W dniu 8 września 2020 roku została uruchomiona strona parafii na Facebooku (Ewangelicy w Kleszczowie).
Opracowanie: Mateusz Jelinek